پژوهشی در تاریخ بنیان عمارت شمس العمارۀ کاخ گلستان

شمس العماره که به درخواست ناصرالدین شاه، مشابه بناهای اروپایی در ضلع شرقی ارگ سلطنتی ساخته شده، ساختارش تلفیقی از معماری سنتی و مدرن است که در زمان احداث، بلندترین بنای تهران و نماد پایتخت محسوب میشد. اعتمادالسلطنه و به دنبال او دیگر محقّقان تاریخ قاجار، تاریخ 1284 ق را سال ساخت بنا عنوان کرده اند، ولی وجود کتیبه ای در یکی از مخازن کاخ گلستان سبب شد تا بار دیگر این بنا از نظر تاریخی و معماری بررسی و تجزیه و تحلیل شود. این کتیبۀ کاغذی شامل ابیاتی است که توضیحاتی در مورد بنایی خاص و سازندۀ آن میدهد. در این پژوهش با روش کتابخانه ای و مطالعۀ اسناد آن دوره، مانند کتب مرجع قاجاری و اسناد تصویری و خطی و همچنین نقشه ها و نقاشی های مرتبط با آن، تعلّق کتیبه به شمس العماره محرز شد و بر اساس آن تاریخ احداث 1283 ق است. در ادامه نوشته به علل حذف کتیبه از پیکرۀ بنا پرداخته شده و هم چنین با توجه به مطالعات میدانی و مقایسۀ بناهای مشابه در کاخ گلستان (تالار آینه)، محل کتیبۀ مذکور در تالار اصلی و شاه نشین شمس العماره معیّن شد. نگارنده در این بررسی به روند تغییرات بی شمار به وجودآمده در بنا که به سبب کاربری های مختلف صورت پذیرفته، اشاره کرده است؛ بنایی که در واقع برای نظاره کردن اطرف شهر بنیاد شده بود، به محلی برای برگزاری مراسم سلام های خاص و ملاقات های درباری و همچنین تلگرافخانۀ شخصی شاه در اتاق گوشواره شمالی تبدیل می شود. هم چنین شناسایی میرزا غلامرضا خوشنویس به عنوان خطّاط کتیبه از دستاوردهای این تحقیق است.